SZANSE I WYZWANIA
Instytucje zajmujące się prognozami energetycznymi zgodnie stwierdzają, iż zapotrzebowanie na energię będzie systematycznie narastało. Przejrzyste relacje wskazują na funkcyjną zależność wielkości zużycia od zaludnienia globu ziemskiego i rosnącej jednostkowej konsumpcji.
Zatem, jeśli w 2020 roku liczba mieszkańców Ziemi wzrośnie z obecnych sześciu do ośmiu miliardów, to zapo-trzebowanie na energię osiągnie poziom 19,4 mld ton paliwa umownego, czyli wzrośnie o 43%. Oznacza to roczne przyrosty rzędu 5 mld ton paliwa umownego. W dalszej perspektywie oczekuje się podwojenia wykonania aktual-nego do 2050 roku względnie potrojenia do 2100 roku.
Węgiel, zarówno kamienny jak i brunatny – z uwagi na wielkość rozmieszczenie zasobów – pozostanie znaczącym paliwem w XXI wieku. Jego pozycje opisują dane ujęte w tabeli 1.
Prezentowane w niej liczby uwidaczniają politykę węglową – a raczej jej brak – Unii Europejskiej na tle akcepto-wanego scenariusza rozwoju w skali globalnej. Przewidywania Departamentu Energii rządu USA bazują na produkcji światowej wynoszącej 5,6 miliardów ton w roku 2020; to jest o 1,9 mld ton więcej od wykonania w 1998 roku.
Geografię produkcji węgla kamiennego i brunatnego oraz kraje wytwarzające koks przedstawiono w tabelach 2 i 3. Charakterystyczne są ubytki wydobycia węgla kamiennego w Europie. „Potęgi” węglowe, na przykład Chińska Republika Ludowa, Stany Zjednoczone Ameryki Północnej i Indie kształtują swe wydobycie głównie w aspekcie zapotrzebowania wewnętrznego. Stąd falowania wyniku światowego.
Dynamikę popytu na węgiel kamienny kreuje w znaczącym stopniu zapotrzebowanie na energię elektryczną. Około 60% produkcji światowej kierowana jest do elektrowni; na bazie węgla wytwarza się 37,7% energii elektrycz-nej. W dającej się przewidzieć przyszłości udział ten nie ulegnie zmianie. W wielu krajach węgiel jest dominującym materiałem wsadowym w procesach produkcji energii elektrycznej. Odpowiednie udziały wynoszą, na przykład, w Republice Południowej Afryki – 88%, Australii – 86%, Chińskiej Republice Ludowej – 80%, Indiach – 75% względnie w USA – 56%. Kraje, takie jak Republika Południowej Afryki i Chińska Republika Ludowa widzą w rozbudowie energetyki węglowej istotną składową rozwoju gospodarczego, wspomaganego działalnością inwestorów ze-wnętrznych. Podobne nastawienie obserwować można w wielu innych krajach, szczególnie azjatyckich.
Produkcja węgla brunatnego stabilizuje się po regresie lat 1990 – 95.
W krajach wysoko uprzemysłowionych energetyka węglowa liczyć się musi z zaostrzonymi rygorami w zakresie emisji dwutlenku węgla. Konieczne stanie się wdrożenie technologii „czystego spalania”. Celem aktualnych strategii jest zaprojektowanie i uruchomienie elektrowni nie wydzielających dwutlenku węgla do atmosfery. W założeniach przyjmuje się, iż gaz ten będzie kierowany do wyeksploatowanych złóż gazu ziemnego względnie odprowadzany do głębin oceanów.
Niezależnie od wyżej opisanych trendów występuje obecnie zjawisko zaostrzającej się konkurencji ze strony elek-trowni zasilanych gazem ziemnym. Atutami siłowni tego typu są: krótki czas budowy, dziesięcioletni okres zwrotu nakładów, niska kapitałochłonność i ograniczone obciążenie środowiska naturalnego. W rachunkach nie uwzględnia się jednak prawdopodobieństwa znacznych podwyżek cen gazu ziemnego, jak również zagrożeń wynikających z narastających konfliktów politycznych w regionach pozyskania i transportu tego surowca. Eksperci wskazują też na rozwierające się nożyce wielkości zasobów i zużycia, co przyczyni się do wcześniejszego wyeksploatowania złóż dogodnie usytuowanych. Uważa się, iż gaz ziemny służyć winien raczej celom ciepłownictwa i przeróbki chemicznej – możliwie jak najdłużej.
Gwoli prawdy stwierdzić też należy, że wielkość zasobów gazu ziemnego wykazana w publikacjach fachowych, od kilku lat nie ulega zmianom. Bez większego ryzyka można również założyć istnienie rezerw utajnionych.
Unia Europejska jakby nie postrzegała dotąd zagrożeń mających swe źródło w nadmiernym uzależnieniu od im-portu surowców energetycznych. I tak, przyjmuje się wzrost udziału importowanego węgla w krajach piętnastki z 44% w 1998 roku do 53% w 2010 i do 68% w roku 2020; odpowiednio wzrosnąć mają udziały: importowanej ropy naftowej – z 76% do 82% i 86% - oraz gazu ziemnego – z 39% do 52% i 67%. W tym miejscu nasuwa się pytanie o realność dostaw cennych surowców energetycznych w zaplanowanych ilościach. Jest oczywiste, iż wejście Pol-ski, Węgier i Republiki Czeskiej zmieni te proporcje.
Niemiecka Republika Federalna jest, po USA, Chinach, Rosji i Japonii, piątym co do wielkości rynkiem energii na świecie. Najnowsze prognozy opracowane na zlecenie niemieckiego rządu federalnego w 1999 roku, wskazują na dalszy spadek energochłonności gospodarki. Przy wzroście gospodarczym rzędu 50% w perspektywie roku 2020, zużycie energii obniżyć się ma o 5%, do poziomu 470 milionów ton paliwa umownego. Trzy czwarte zapotrzebo-wania pokrywać będą surowce energetyczne importowane; odpowiednio spotęgują się rachunki dewizowe. W omawianej perspektywie węgiel zachowa swą znaczącą pozycję w procesach wytwarzania energii elektrycznej. Na skutek wprowadzenia nowych technologii, podwyższających sprawność przemiany energetycznej do 48%, zmniejszy się zużycie węgla na jednostkę wyprodukowanej energii elektrycznej. Ten fakt, jak i spadek zapotrzebo-wania na węgiel koksowy – kreślą nowelizację przewidywanego popytu na węgiel kamienny. Aktualnie jest to wiel-kość 58 milionów ton paliwa umownego w 2020 roku. Stopień pokrycia tego zapotrzebowania produkcją własną nie został dotąd zdefiniowany z uwzględnieniem tej perspektywy. Obowiązujące decyzje opisują sytuację docelową w górnictwie węgla kamiennego Niemiec, mianowicie: 26 milionów ton paliwa umownego, 10 zakładów górniczych i 36 000 zatrudnionych w roku 2005. „Kompromis węglowy” uwzględniał ponadto stopniowe obniżanie subwencji węglowych w kolejnych latach, co oznacza ograniczanie wydobycia. W oświadczeniach rządowych podkreśla się – bez podawania liczb – zasadność istnienia żywotnego górnictwa, utrzymującego dostęp do znaczących zasobów węgla kamiennego.
W bliższej perspektywie konieczne jest pozyskanie zezwolenia Komisji Unii Europejskiej na subwencjonowanie górnictwa węgla kamiennego po roku 2002, to jest po wygaśnięciu Układu o Europejskiej Wspólnocie Węgla i Stali z 18.04.1951 roku. Dąży się do ukształtowania reguł nawiązujących do układu dotychczasowego; specjaliści nie-mieccy nie widzą sprzeczności między statutami Unii Europejskiej, a finansowym wspomaganiem górnictwa; wstępne rozmowy z kompetentnymi komisarzami zostały już podjęte. Nowe zasady subwencjonowania obejmować będą wszystkie kraje górnicze, łącznie z krajami ubiegającymi się o przyjęcie do Unii – w tym Polskę.
Zanikające wydobycie w krajach o relatywnie stabilnej węglochłonności – łącznie z koksem – oznacza rosnące szanse dla eksporterów węgla, szczególnie dla przedsiębiorstw zdolnych do konkurowania na rynkach światowych. Koncerny niemieckie RAG i RWE wpisują się w ten trend poprzez swą ekspansję w górnictwie zamorskim. RAG Aktiengesellschaft utworzył nową spółkę RAG Coal International AG, grupującą przedsiębiorstwa zajmujące się wydobyciem (RAG International Mining), wyposażaniem kopalń (DBT Deutsche Bergbautechnik GmbH), spedycją (RAG Trading GmbH) i handlem (RAG Verkauf GmbH). Spółka ta nastawiona jest na działalność dochodową; zyski wspomagać mają własne zakłady górnicze na terenie Niemiec kwotą 1 mld DM w okresie lat 2001 – 2005. W kom-pleksowych przedsięwzięciach widzi się zwiększone możliwości transferu niemieckich technologii, a tym samym szansę na utrzymanie miejsc pracy w branżach funkcjonujących w otoczeniu górnictwa. W sprzężeniu zwrotnym przemieszcza się doświadczenia amerykańskie i australijskie.
Wnioski?
Górnictwo węglowe jest – i dalej będzie – branżą żywotną. Rozwija i rozprzestrzenia się w wielu odmianach na wszystkich kontynentach. Skala zróżnicowania kształtuje jakościowo odmienne szanse i wyzwania, dostępne wszystkim zainteresowanym. Nieodmiennie wysokie pozostaje ogólnoświatowe zapotrzebowanie na węgiel i koks.
Gerard Fabian
Tabela 1. Węgiel w prognozach energetycznych
| Udział w zużyciu ogólnym (%) | Udział w produkcji energii el. (%) | Wyszczególnienie | Wykonanie 1998 | Prognoza 2010 | Progonoza 2020 | |
| Świat | 23,2 | 37,7 | x | 37,4 | 24,9 | 37,7 |
| Unia Europejska | 15,6 | 30,0 | 11,7 | 16,5 | 13,5 | 23,1 |
| Niemcy | 24,6 | 53,0 | 21,1 | 46,5 | 22,7 | 55,6 |
Uwagi:
- Prognozy światowe na rok 2050 przewidują udział węgla rzędu 21,8% w ogólnym zużyciu nośników energii pier-wotnej.
- x – brak danych
Źródło: Dane instytucji międzynarodowych publikowane w raporcie „Steinkohle 1999, Essen, październik 1999.
Tabela 2. Produkcja węgla kamiennego i koksu na świecie w latach 1995 – 98.
| Kraj | ||||||
| Unia Europejska, w tym: | 135,4 | 123,0 | 106,4 | 41,5 | 40,5 | 39,7 |
| Niemcy | 58,8 | 51,2 | 45,3 | 11,1 | 10,7 | 10,3 |
| Wielka Brytania | 51,9 | 47,1 | 39,9 | 6,9 | 6,3 | 6,2 |
| Hiszpania | 17,7 | 18,9 | 16,4 | 2,4 | 2,6 | 2,6 |
| Francja | 7,0 | 5,8 | 4,8 | 5,4 | 5,4 | 5,3 |
| Włochy | - | - | - | 5,2 | 5,2 | 5,2 |
| Belgia | - | - | - | 3,7 | 3,4 | 3,0 |
| Holandia | - | - | - | 2,9 | 2,9 | 2,9 |
| Pozostałe kraje Europy, w tym: | 154,5 | 160,7 | 140,9 | 23,7 | 23,7 | 23,7 |
| Polska | 131,8 | 137,1 | 116,4 | 11,6 | 11,6 | 11,6 |
| B. Czechosłowacja | 17,0 | 18,7 | 20,5 | 7,2 | 7,2 | 7,2 |
| Rumunia | 4,1 | 3,4 | 2,6 | 3,4 | 3,4 | 3,4 |
| Bułgaria | 0,2 | 0,1 | 0,1 | 1,2 | 1,2 | 1,2 |
| Europa Razem | 289,9 | 283,7 | 247,3 | 65,2 | 64,2 | 63,4 |
| B. ZSRR | 330,9 | 304,6 | 294,3 | 47,8 | 47,8 | 47,8 |
| Chiny* | 1 291,5 | 1 330,0 | 1 236,0 | 135,0 | 135,0 | 135,0 |
| Indie | 260,9 | 302,7 | 298,1 | 11,0 | 11,0 | 11,0 |
| Korea Północna | 71,5 | 71,5 | 71,5 | 3,5 | 3,5 | 3,5 |
| Indonezja | 41,8 | 54,6 | 58,6 | - | - | - |
| Korea Południowa | 5,6 | 4,5 | 4,4 | 12,6 | 12,6 | 12,6 |
| Wietnam | 7,6 | 8,7 | 8,7 | - | - | - |
| Japonia | 6,3 | 4,3 | 3,7 | 42,6 | 42,6 | 42,6 |
| Turcja | 2,7 | 2,3 | 4,1 | 3,1 | 3,1 | 3,1 |
| Pozostałe Kraje Azji | 8,3 | 5,3 | 5,4 | 3,9 | 3,9 | 3,9 |
| Azja Razem | 1 696,2 | 1 783,9 | 1 690,5 | 211,7 | 211,7 | 211,7 |
| RPA | 206,2 | 220,1 | 222,8 | 3,4 | 3,4 | 3,4 |
| Pozostałe kraje Afryki | 3,6 | 3,3 | 3,2 | 2,1 | 2,1 | 2,1 |
| Afryka Razem | 209,8 | 223,4 | 226,0 | 5,5 | 5,5 | 5,5 |
| USA | 851,4 | 913,3 | 928,5 | 21,6 | 21,6 | 21,6 |
| Kanada | 38,6 | 41,2 | 39,3 | 3,2 | 3,2 | 3,2 |
| Ameryka Północna Razem | 890,0 | 954,5 | 967,8 | 24,8 | 24,8 | 24,8 |
| Kolumbia | 25,7 | 33,0 | 33,0 | 0,6 | 0,6 | 0,6 |
| Meksyk | 8,9 | 8,9 | 8,9 | 2,3 | 2,3 | 2,3 |
| Brazylia | 5,2 | 5,2 | 5,2 | 8,2 | 8,2 | 8,2 |
| Pozostałe Kraje Ameryki Łacińskiej | 6,5 | 6,7 | 7,5 | 1,2 | 1,2 | 1,2 |
| Ameryka Łacińska Razem | 46,3 | 53,8 | 54,6 | 12,3 | 12,3 | 12,3 |
| Australia i Nowa Zelandia | 186,8 | 209,6 | 215,0 | 4,6 | 4,6 | 4,7 |
| Ogółem Świat | 3 649,9 | 3 813,5 | 3 695,5 | 371,9 | 370,9 | 370,2 |
Uwagi: * łącznie z węglem brunatnym; dane dot. Hiszpanii uwzględniają również wydobycie tzw. starego węgla brunatnego (lignito negro).
W tabeli ujęto koks wyprodukowany na bazie węgla kamiennego.
Tabela 3 Światowa produkcja węgla
brunatnego w latach 1990-98
| Kraj | Produkcja w 1990 (Mln ton) | Produkcja w 1995 (Mln ton) | Produkcja w 1997 (Mln ton) | Produkcja w 1998 (Mln ton) |
| Unia Europejska, w tym: | 437,1 | 273,7 | 260,7 | 244,8 |
| Niemcy | 356,5 | 192,7 | 177,2 | 166,0 |
| Grecja | 51,9 | 54,1 | 56,4 | 58,0 |
| Hiszpania | 16,4 | 10,8 | 8,9 | 9,8 |
| Irlandia | 6,0 | 4,8 | 4,8 | 4,9 |
| Finlandia | - | 8,1 | 11,1 | 4,1 |
| Austria | 2,4 | 1,3 | 1,1 | 1,1 |
| Pozostałe kraje Europy, w tym: | 310,3 | 256,3 | 246,6 | 240,4 |
| Polska | 67,6 | 63,5 | 62,3 | 62,4 |
| B. Jugosławia | 75,6 | 53,1 | 55,4 | 56,7 |
| B. Czechosłowacja | 83,8 | 60,3 | 56,2 | 54,1 |
| Bułgaria | 31,5 | 30,6 | 29,6 | 30,8 |
| Rumunia | 33,7 | 35,5 | 28,3 | 22,6 |
| Węgry | 15,8 | 13,1 | 14,6 | 13,6 |
| Albania | 2,3 | 0,2 | 0,2 | 0,2 |
| Europa razem | 747,4 | 530,0 | 507,3 | 485,2 |
| B. ZSRR | 183,6 | 111,6 | 111,6 | 99,8 |
| Turcja | 44,7 | 52,8 | 58,4 | 61,0 |
| Korea Północna | 21,0 | 26,5 | 26,5 | 26,5 |
| Indie | 9,5 | 22,1 | 24,1 | 22,9 |
| Tajlandia | 12,4 | 14,4 | 24,2 | 21,0 |
| Mongolia | 7,2 | 7,0 | 7,0 | 7,0 |
| Azja razem | 94,8 | 122,8 | 140,2 | 138,4 |
| Kanada | 30,7 | 36,3 | 37,4 | 36,8 |
| USA | 79,9 | 75,0 | 79,7 | 78,2 |
| Ameryka Północna Razem | 110,6 | 111,3 | 117,1 | 115,0 |
| Australia | 46,0 | 48,1 | 48,1 | 48,1 |
| Pozostałe kraje | 0,3 | 0,3 | 0,4 | 0,4 |
| Ogółem | 1 182,7 | 924,1 | 924,7 | 886,9 |
Źródło: Statistik der Kohlenwirtschaft, Essen i Kolonia, listopad 1999
Uwagi: Statystyki światowe w dalszym ciągu prowadzą pozycje „b.kraje ZSRR”, i.td. bez rozbicia; wydobycie Chin prowadzone jest w statystykach węgla kamiennego.
Tabela 4 Import węgla kamiennego w latach 1997-98
| Rynek | Realizacja w 1997 (Mln ton) | Realizacja w 1998 (Mln ton) |
| Europa, w tym: | 179,2 | 170,8 |
| Unia Europejska, w tym: | 148,8 | 153,9 |
| Niemcy | 20,6 | 23,2 |
| Bliski Wschód, w tym | 16,4 | 16,7 |
| Turcja | 9,4 | 8,7 |
| Izrael | 7,0 | 8,0 |
| Daleki Wschód, w tym: | 249,7 | 248,6 |
| Japonia | 129,4 | 128,4 |
| Korea Południowa | 29,6 | 49,5 |
| Tajwan | 36,6 | 36,6 |
| Indie | 13,4 | 15,4 |
| Hong Kong | 6,6 | 6,6 |
| Ameryka Północna, w tym: | 20,2 | 21,3 |
| Kanada | 13,5 | 13,5 |
| USA | 6,7 | 7,8 |
| Ameryka Południowa, w tym: | 20,8 | 21,9 |
| Brazylia | 13,5 | 14,1 |
| Afryka, w tym: | 6,2 | 6,9 |
| Egipt | 1,8 | 1,9 |
| Maroko | 2,1 | 2,4 |
| Pozostali | 4,3 | 26,7 |
| Ogółem | 496,8 | 512,9 |
Źródło: Statistik der Kohlenwirtschaft, Essen i Kolonia, listopad 1999.